İngiliz gizli belgeleri, Ekim 1923 (1): ‘Ankara’da doğum sancıları: Cumhuriyet düşüncesi kabul edilse de Mustafa Kemal’e muhalefet var’
Günce Akpamuk ve Onur Erem | BBC Türkçe
“Müttefik kuvvetlerin Türkiye topraklarından tahliye tarihi yaklaşırken Ankara’daki durum birçok olasılığa gebe.”
Bu sözler, Cumhuriyetin kuruluşundan yaklaşık bir ay önce, İstanbul’daki İngiliz yüksek komiseri Nevile Henderson’un 25 Eylül 1923’te Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği mektupta yer alıyor.
Cumhuriyetin ilanının 100. yılında İngiltere arşivlerinde dönemin gizli belgelerini inceleyerek İngiltere’nin o günkü olaylara nasıl baktığını araştırdık.
5,5 yıllık işgal sona ererken İngiltere’nin Türkiye ile ilgili yazışmalarında öne çıkan bazı konular var. Mustafa Kemal’e ve Cumhuriyet fikrine karşı olanlar, Musul sorunu, Osmanlı borçları, Bağdat Demiryolu, Türkiye’deki gayrimüslim azınlıklar ve göçmenler bunlardan sadece birkaçı.
Peki İngilizler Ekim 1923’e gelindiğinde Türkiye’deki yönetim tarzının değişmesini mi bekliyordu?
‘Uçan kuş, Mustafa Kemal’in Cumhuriyetçi olduğunu bilir’
1923 Eylül ayının son günleri… İşgal kuvvetlerinin İstanbul’dan çekilme tarihi yaklaşıyor. Mustafa Kemal o dönemde yabancı basına verdiği bir röportajda Türkiye’nin Ankara merkezli demokratik bir Cumhuriyet olacağını söylemişti. Bu, Cumhuriyet tartışmalarının başlangıcıdır. İngiliz belgeleriyle karşılaştırıldığında bu sözleri hoş karşılamayanlar var.
Aslında Mustafa Kemal’in Cumhuriyetçi olduğu Milli Mücadele’nin başlangıcından beri biliniyordu.
BBC Türkçe Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, Mustafa Kemal Paşa’nın 1919 baharında Anadolu’ya giderken yazdığı bir İngiliz istihbarat raporunda “Cumhuriyetçi general” olarak anıldığını hatırlatıyor:
“Temmuz 1919’da Erzurum’dayken kendisinin ve çevresindeki bazı kişilerin Cumhuriyeti seçtiğini uçan kuş bile duymuştu. Mondros Mütarekesi’nin bazı koşullarının iyi bir şekilde uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmek üzere Erzurum’da bulunan İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’un yeğeni Yarbay Rawlinson, Londra’ya gittiğinde “Mustafa Kemal ve arkadaşları bir Cumhuriyet kurmak istiyor” dedi. yıl sonu.
Kuyaş, özellikle 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasından sonra Mustafa Kemal ve arkadaşlarının Cumhuriyetçi olduklarının bilindiğini, işgalci devletlerin temsilcilerinin de bu durumun farkında olduklarını söyledi.
Ancak Cumhuriyetin ne zaman ve ne şekilde ilan edilebileceğine dair hiçbir ipucu yoktu.
‘Ülkenin adının Türk Halk Devleti, Türk Halk Cumhuriyeti veya Türkiye Cumhuriyeti olabileceği tartışılıyor.’
1922-1924 yılları arasında İstanbul’da yüksek komiserlik görevinde bulunan Nevile Henderson, Eylül ayı sonunda yazdığı mektupta şöyle diyor: “Ülkenin adının Türk Halk Devleti, Türk Halk Cumhuriyeti veya Türkiye Cumhuriyeti olabileceği tartışılıyor. “
Henderson’a göre Mustafa Kemal, “doğru zamanı bulduğunda iktidarını pratikte resmileştireceği bir yönetim biçimini” empoze etmek istiyor. Gerçek zamanın işgal güçlerinin İstanbul’dan çekilmesinden hemen sonra olabileceğini düşünüyor.
Ancak Henderson’a göre Mustafa Kemal’e ve yönetim değişikliğine karşı olanlar da var.
Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Sevtap Demirci, Kuva-yi İnzibatiye (Hilafet Ordusu) ile İstanbul Hükümeti’nin Kuva’ya karşı kurduğu İngiliz Muhipleri, Mavri Mira, Etnik-i Eterya gibi diğer dernekleri hatırlattı. -yi Milliye (Kuvvetler) ve yayınları olduğunu belirterek, “Kurtuluş Savaşı başladığından beri, “Mustafa Kemal ve hareketine karşı ciddi bir muhalefet görüyoruz” diyor.
Ahmet Kuyaş, 1919’dan itibaren Mustafa Kemal’le aynı mücadele içinde olmasına rağmen Cumhuriyetçilere karşı saltanata ve halifeye bağlılığı sürdürmek isteyenlerin olduğunu belirtiyor:
“Aynı günlerde (Temmuz 1919) Rauf Bey (Orbay), babasının kendisine ‘Osmanlı ailesinin başına bir şey gelirse git başka bir Müslüman hükümdara hizmet et’ dediğini ve ‘Ben Osmanlı’ya kesinlikle bağlıyım’ dediğini anlatıyor. saltanat ve halifelik.”
İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nın Lozan görüşmelerinde Meclis’teki görüş farklılıklarına rağmen Türkiye’nin bir bütün olarak hareket edebilmesine şaşırdığını belirten Demirci, şöyle konuştu: “Bunun çok basit bir açıklaması var, ülke baskı altında. meslek. “Siyasi farklılıkları arka plana koyuyorlar” diyor. Ancak Meclis görüşmeleri ve kapalı oturumlarda İkinci Grubun Avukatlar Savunması’nın oluşturduğu Birinci Grup’a karşı çıktığını, özellikle Musul meselesinin çözülememesi nedeniyle “Bu bir sömürge barışıdır” diyenlerin olduğunu da ekliyor. Lozan’da çözülecek.
Ancak Haziran 1923 seçimlerinden sonra kurulan İkinci Meclis’te bu durum değişti.
Demirci, “Mustafa Kemal ve arkadaşlarının fikirlerini paylaşan milletvekilleri Meclis’te daha çok yer buluyor ve bundan sonra dönüşüm yaşanıyor” diyor Demirci ve ekliyor:
“Önce Lozan Barışı onaylanır, sonra Cumhuriyet ilan edilir. “Muhalefet organize bir şekilde Meclis dışında kalıyor.”
Kuyaş, İkinci Meclis’e katılacakların çoğunun Mustafa Kemal tarafından tavsiye edildiğini belirtirken, “Ayrıca muhalefet kelimesini kullanmak ne kadar doğru bilemiyorum. Mustafa Kemal Paşa’nın Cumhuriyet ilan etme isteğine karşı çıkanlar var. Ama siyaset alanında tartışmalı olan pek çok konuda Mustafa Kemal’e karşı değiller” diyor.
İşgal tehdidi geçince görüş farklılıkları ortaya çıktı
İşgalin sona ermesiyle birlikte yönetim biçimine ilişkin bu farklı görüşler yeniden gündeme gelmeye başlar. Henderson mektubunda, Cumhuriyet’e karşı muhalefetin İstanbul’da yoğunlaşabileceğini belirtiyor.
Ankara hükümetinde karşıt görüşlerin bulunduğunu belirten Henderson, bazı bakanların istifa edeceğini yazıyor.
Öte yandan İttihatçıların İzmir merkezli örgütlenerek muhalefet oluşturabileceklerini de belirtiyor:
“İttihatçıların önde gelen üyelerinden biri olan Dr. Nazım Bey (Mehmed Nazım) geçtiğimiz günlerde İstanbul’a gelerek eski bakanların yanı sıra Kemal Paşa’ya karşı harekete geçmeye hazır kişilerle de görüştü.
“Eskiden İttihat ve Terakki’nin ateşli bir destekçisi olan Halife’nin, eski İstanbul hükümetinin önde gelen isimleriyle ve Kemal’e sadakatine pek güvenilmeyen Refet Paşa (Bele) gibi isimlerle bir araya gelmesi daha önce olduğu gibi en azından İstanbul’da bir karşı darbe ihtimalinin ortaya çıkmasına neden oldu. aşamasında olduğu anlamına gelebilir.
Prof. Sevtap Demirci’ye göre, “İngilizler her zaman İstanbul’dan gelen muhalefetin ayaklanacağını ya da tepki vereceğini düşündüler:
“Bunun nedeni, İstanbul basınının Ankara’ya karşı olması ve sert bir şekilde eleştirmesiydi. Ancak muhalefetin güçlendiği yönündeki açıklamanın sahadaki gerçeği yansıtmadığını düşünüyorum.”
İngiliz istihbaratının özellikle İstanbul merkezli olduğunu ve “Mustafa Kemal’in İstanbul’da pek sevilmemesinden İngilizlerin etkilenmiş olabileceğini” belirten Kuyaş, bu nedenle İngilizlerin yaptığı analizde Mustafa Kemal’e karşı muhalefetin daha fazla olduğunu tespit ettiğini söylüyor. Kemal “biraz abartarak” artıyordu.
‘Türkiye’de aynı anda iki krala yer yoktur’
İngiliz yüksek komiseri de Eylül ayının sonunda yazdığı mektupta Mustafa Kemal’in bir nevi saltanat kurabileceğini düşünüyor.
Şöyle yazıyor: “Türklerin yeni padişahı anlamına gelen Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan yeni bir hanedanlığın kurulmasına kadar atılabilecek adımlar, Mustafa Kemal’in bugüne kadar yaptıklarına kıyasla daha kolay görünüyor. ” diyerek Latife Hanım (Uşaklıgil) ile olan evliliğinden bir varis doğabileceği haberini duyduğunu belirtiyor:
“Fakat Osmanlı hanedanının hiçbir çaba harcamadan güçsüz bir halifeliğe razı olup olmayacağını bilmiyoruz.
“(Mustafa Kemal), İstanbul’daki İtilaf işgal kuvvetleri çekilir çekilmez buraya büyük bir ordu göndererek şehirde giderek büyüyen hoşnutsuzluğun tehlikeli bir noktaya ulaşmasını engellemek isteyecektir.
“Gelecekteki iktidar mücadelesi sadece Osmanlı ile Kemalistler arasında değil, aynı zamanda İstanbul ile Ankara arasında da olacaktır. Türkiye’de aynı anda iki krala yer yoktur.”
‘İslam dünyası onu tek lider olarak görebilir’
Aynı zamanda İngiliz istihbaratçısı Yarbay Francis R. Maunsell, İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na yazdığı mektupta şöyle diyordu: “Mustafa Kemal, dostlarıyla dolu meclisiyle askeri diktatör olma yolunda ilerleme kaydetmiştir. ama hâlâ iktidarını güvence altına alamadı.” Savaş başlatabileceğini söylüyor:
“Zor bir sorunu çözmenin en iyi yolu olarak Mustafa Kemal belki Fransa’ya ya da Suriye’de ya da Mezopotamya’da bize saldırabilir.
“Ayrıca bu durum İslam konusunda bir hareket yaratabilir, İslam dünyası Gazi Mustafa Kemal’i İslam’ın kılıcını yönlendirecek tek lider olarak görebilir, hatta halifelik unvanını bile üstlenebilir.”
Bu iki belge, onun Cumhuriyet fikrini açıkça dile getirdikten sonra İngilizlerin, Mustafa Kemal’in gücünü artırmak istediğini düşündüklerini gösteriyor. Bu durum Cumhuriyet fikrine aykırı gibi görünebilir.
Ancak o dönemde Meclis’in hem yasama hem de yürütmeden sorumlu olduğunu belirten Ahmet Kuyaş, “Bakanlar Meclis’teki milletvekilleri arasından oy çokluğuyla tek tek seçiliyordu.” Cumhuriyet gelirse cumhurbaşkanı kabineyi oluşturacak başbakanı seçecekti.
Örneğin Sevtap Demirci’nin açıkladığı gibi Mustafa Kemal, Meclis’in Rauf Bey’i başbakan olarak seçmesinden rahatsızdı:
“Mustafa Kemal’in kalbine yakın isimler değiller. Bunlar onun birlikte rahatça çalışabileceği isimler değil. ‘Lozan Antlaşması’nı başarıyla imzalayan İsmet Paşa (İnönü) yerine Rauf Bey nasıl seçilir?’ “Böyle bir soruşturma var gibi görünüyor.”
İşgal güçleri İstanbul’u terk ediyor
İşgal kuvvetlerinin 6 hafta süren İstanbul’dan ayrılışı da aynı dönemde 2 Ekim 1923’te tamamlandı.
BBC Türkçe‘a konuşan tarihçi Dr. Daniel-Joseph MacArthur-Seal, İstanbul’daki İngiliz, Fransız ve İtalyan generallerin Dolmabahçe Sarayı önünde düzenlenen törenin ardından birlikleriyle birlikte kentten ayrıldığını söyledi.
Prof. Demirci, 4 Ekim’de General Şükrü Naili Paşa komutasındaki Türk birliklerinin Gebze’den yola çıkıp Bostancı’ya ulaştıklarını ve geceyi orada geçirdiklerini anlatıyor:
“Ertesi gün Kadıköy üzerinden Haydarpaşa’ya geliyorlar. O geceyi Haydarpaşa’da geçirirler. Daha sonra Üsküdar’a doğru yürürler. Vapurla Gülhane’ye giderler. Gülhane’den Taksim’e yürüyorlar ve meydanda tören yapılıyor. Bundan sonra birliklerin bir kısmı Taşkışla’ya, bir kısmı da Üsküdar’a konuşlandırılıyor.”
Ankara-İstanbul arasında gerilim tırmanıyor
İngiliz Yüksek Komiseri Henderson, Türk basınında Türk ordusunun İstanbul’a girişinin “İstanbul’un ikinci fethi” olarak nitelendirildiğini belirterek, o gün İstanbul’da yaşanan bağlantı sorununun farklı bir örnek teşkil ettiğini belirtti. Ankara-İstanbul gerilimi:
“Ankara Meclisi’nin İstanbul’daki kutlamalara gönderdiği 14 kişilik temsilci grubunun gemiyle geleceği düşünülüyordu. Bu yüzden Haydarpaşa’ya indiklerinde onları kimse karşılamadı.
“Gerekli ilgiyi görmemeleri Ankara’da sansasyon yarattı. 40 imzayla Meclis’e sunulan önergede, sorumluların tespit edilerek cezalandırılması talep edildi. Daha sonra 80 milletvekili daha destek verdi.
“Bu olay, TBMM’nin önemi ve Ankara-İstanbul gerilimi konusunda gösterilen hassasiyetin ilginç bir örneğiydi.”
‘Ankara’da doğum sancıları var’
Henderson, işgal güçlerinin İstanbul’dan ayrıldığı gün İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na yazdığı mektupta şunları söyledi: “Ankara’da doğum sancıları var. “Anayasa konusunda farklı görüşler olsa da henüz bir karara varılmadı” diyor ve ekliyor:
“Cumhuriyet kurma fikri genel kabul görse de Mustafa Kemal’e karşı muhalefet var.”
Henderson’a göre en büyük anlaşmazlıklardan biri kabinenin nasıl atanacağı konusundaydı. Bazı milletvekilleri Cumhurbaşkanı tarafından atanmasını savunurken, bazıları da bu görevin o dönemde olduğu gibi Meclis’te olması gerektiğini savundu.
‘Türklerin İstanbul’a yeniden hakim olmasının ardından başkent eski yerine taşınabilir’
İşgal güçlerinin çekilmesinin ardından başkent İstanbul’un mu yoksa Ankara’nın mı olacağı meselesi İngiltere’nin de gündemine oturdu.
Henderson, işgal güçleri ayrılırken yazdığı mektupta, “Türklerin İstanbul’a yeniden hakim olmasının ardından başkent eski yerine taşınabilir” dedi.
En azından İngiltere’nin istediği buydu. Çünkü başkent Ankara ilan edilseydi büyükelçiliklerin de bu şehre taşınması gerekecekti.
Ancak Henderson’a göre Ankara’da bırakın büyükelçiye layık bir konutu, sıradan bir konsolosluk çalışanını bile barındırabilecek bir konut bile yoktu.
Bu nedenle Fransızlar “Türkler büyükelçiliğini Ankara’ya taşımak isterse ne yapacaksınız?” diye sordu. İngilizler bu soruya “Ankara’nın neredeyse vahşi medeniyetsizliği bunu imkansız kılıyor” cevabını verdi.
Ankara’nın başkent yapılması fikri İstanbul ile Meclis arasındaki gerilimi artırdı.
Ahmet Kuyaş, bir yandan İstanbul’da Milli Mücadele’nin başarıyla sonuçlanmış olmasından memnuniyet duyulduğunu, diğer yandan da Ankara’nın Ankara’yı tercih etmesinden dolayı özellikle üst düzey çevrelerde “kırgınlık” yaşandığını belirtiyor. başkent:
“Çünkü İstanbul’un başkent olması, burada çalışan Avrupalıların ve tüm diplomasinin orada olması anlamına geliyor. “Bunlar İstanbul’u ekonomik olarak besliyor.”
Kuyaş, İstanbul’daki gerilimin, o zamana kadar Milli Mücadele’ye katılmayan İttihat ve Terakki liderlerinin hâlâ İstanbul’da hem siyasi hem de ekonomik olarak oldukça etkili olmasından kaynaklandığını belirtiyor.
“Tüm bunlardan Mustafa Kemal’in neden 1927’ye kadar İstanbul’a gelmediğini çıkarmaya başlıyorsunuz. Ama bu İstanbul’a özgü bir şey. Aynı şey Erzurum ve Kütahya için geçerli değil.”
Nihayet 13 Ekim 1923’te Ankara başkent ilan edildi ancak Cumhuriyet konusunda anlaşmazlıklar devam etti.
İngilizlerin bilinmeyen belgelerinde yarın, Ekim 1923 (2): İngilizler Ankara’da olup bitenleri nasıl öğrendi?
